Kamuda Yeniden Yapılandırma İhtiyacı 1: Mahalle Muhtarlıklarının Kaldırılması

Bu yazı dizimizde ülkemizde kaynakların etkili, ekonomik ve verimli kullanılması gerektiği inancıyla yapılması gereken yapısal reformlardan bahsedeceğiz.

Gerek dünya gerekse de ülkemiz oldukça belirsiz bir siyasi ve ekonomik dönemden geçmektedir. 2008 yılında başlayan global ekonomik kriz sadece parasal önlemlerle geçiştirilmeye çalışıldığından şu ana kadar istenilen sonuç elde edilememiş ve dünya ekonomilerindeki kırılganlıklar önlenememiştir. Bunun yanında gerek Ortadoğu’da gerekse de dünyanın birçok yerinde meydana gelen siyasi çalkantılar dünya ekonomilerini doğrudan veya dolaylı olarak etkilemektedir. Belirsizliklerin arttığı dönemlerde insanlar harcamalarını kıstıklarından, dünya ekonomileri giderek kısır döngüye girebilmekte ve küreselleşmenin de etkisiyle hemen her ülke az ya da çok bu olumsuz tablodan etkilenmektedir. Bu dönemlerde kaynakların arttırılmasında sıkıntı yaşandığından mevcut kaynakların daha etkili ve verimli kullanılmasının önemi bir kez daha ortaya çıkmaktadır. Bu nedenle biz de bu yazı dizimizde ülkemizde kaynakların etkili, ekonomik ve verimli kullanılması gerektiği inancıyla yapılması gereken yapısal reformlardan bahsedeceğiz.  İlk yazımızda mahalle muhtarlıklarında yapılması gereken yapısal reformlardan bahsedeceğiz.

Mahalle Muhtarlıklarının Kaldırılması

Ülkemiz siyasi hayatında önemli işlevler gören ve mahalli idarelerin en küçük birimi olan muhtarlıklar işlevselliğini her geçen gün yitirmektedir. 1944 yılında yürürlüğe giren 4541 sayılı kanuna dayanılarak çıkarılan 04/04/1945 tarih ve 3/2412 sayılı Bakanlar Kurulu Kararına bakıldığında Muhtarlıkların çok önemli görevler ifa ettikleri anlaşılmaktadır.

Yukarıda adı verilen mevzuat hükümlerine baktığımızda muhtarlıkların nüfus kanunundan askerlik kanununa, ceza muhakemeleri kanunundan hukuk muhakemeleri kanununa, veraset ve intikal vergisi kanunundan kaçakçılığı önleme kanuna kadar oldukça geniş bir alanda çok farklı ödevleri yapmakla yükümlü tutulduklarını görmekteyiz. Söz konusu mevzuatın yürürlüğe girdiği tarihten 1980’li yıllara kadar muhtarlıklarla ilgili herhangi önemli bir düzenleme yapılmamışken, 18.01.1984  tarih ve 2972 sayılı “Mahalli İdareler ile Mahalle Muhtarlıkları ve İhtiyar Heyetleri Seçimi Hakkında Kanunda” muhtarlıkların nasıl seçileceği belirlenmiş ancak görevleri hususunda herhangi bir düzenleme yine yapılmamıştır.

Söz konusu kanunun ve Bakanlar Kurulu Kararının yürürlüğe girdiği tarih ve ülkemizin o zamanki gelişmişlik seviyesi göz önüne alındığında, kanunda ve bakanlar kurulu kararında belirtilen pek çok görevin gerçekten de muhtarlar tarafından ifa edilmesinin o zamanki şartlar için gerekli olduğu düşünülebilir. Ancak, gelişen teknoloji ve ülkemizin ulaşmış olduğu kalkınmışlık seviyesi göz önüne alındığında yukarıda belirtilen görevlerin hemen hemen hiç birisinin bugün itibari ile fiili olarak icra edilmediği hemen herkesin malumudur. Bugün itibari ile muhtarlıklar sadece seçimlerde seçmen kartının dağıtımı ve iadeli taahhütlü verilen mektupların sahiplerinin adresinde bulunamadığı durumlarda mektupların bırakılması ve fakirlere fakirlik ilmühaberinin verilmesi dışında hemen hemen önemli hiçbir görev icra etmemektedir. Bunun yanında, özellikle büyükşehirlerde insanların giderek birbirine yabancılaşması, aynı site hatta aynı apartman içinde oturanların dahi birbirini tanımadığı ortamda muhtarlıkların icra ettiği bazı görevlerin ne kadar sağlıklı olduğu da tartışmalıdır.

Başta büyükşehirler olmak üzere, bugün itibari ile yerel yönetim denilince vatandaşların aklına belediye gelmekte ve hizmetlerin büyük çoğunluğu belediyeler tarafından sunulmaktadır. Nitekim bu gelişmeler doğrultusunda belediye mevzuatında değişiklikler yapılmış ve görev tanımı itibari ile 1580 sayılı kanunda yapılamayan birçok işlemin 5216 ve 5393 sayılı kanunlarla belediyelerce yapılmasının önü açılmıştır. Bu durum sadece belediyelerce sunulan hizmetin kalitesinden değil aynı zamanda vatandaşların belediyelerden beklentisinin artması da etkili olmuştur. Ancak, belediyelerin görevleri vatandaşların beklentisine paralel olarak sürekli olarak artarken maddi kaynakları istenilen düzeyde arttırılamamıştır. Belediyeler çoğunlukla merkezi idare tarafından kendilerine tahsis edilen gelirlere bağımlı olarak faaliyet göstermektedirler ve kendi öz gelirleri toplam gelir içerisinde fazla bir yer kaplamamaktadır.

Muhtarlıkların önemi her geçen gün azalırken sayısı ise nüfus ve yerleşim biriminin artışına paralel olarak sürekli artmaktadır.  2014 yerel seçimler öncesinde Türkiye’de bulunan muhtarlıkların sayısı, köy ve mahalle muhtarlıkları olarak dağılımı aşağıda verilmiştir.

S. No	İller	Köy Muhtar Sayısı*	Mahalle Muhtar Sayısı*	S. No	İller	Köy Muhtar Sayısı*	Mahalle Muhtar Sayısı*
1	Adana	464	392	42	Konya	584	911
2	Adıyaman	420	180	43	Kütahya	520	302
3	Afyon	391	595	44	Malatya	496	348
4	Ağrı	569	78	45	Manisa	779	410
5	Amasya	352	144	46	K.Maraş	478	346
6	Ankara	661	813	47	Mardin	573	130
7	Antalya	551	490	48	Muğla	398	222
8	Artvin	312	43	49	Muş	359	118
9	Aydın	489	263	50	Nevşehir	133	190
10	Balıkesir	905	265	51	Niğde	113	214
11	Bilecik	243	61	52	Ordu	487	459
12	Bingöl	319	69	53	Rize	353	192
13	Bitlis	340	127	54	Sakarya	428	264
14	Bolu	511	62	55	Samsun	945	342
15	Burdur	182	164	56	Siirt	268	64
16	Bursa	668	425	57	Sinop	469	44
17	Çanakkale	568	96	58	Sivas	1.231	291
18	Çankırı	367	108	59	Tekirdağ	257	113
19	Çorum	735	189	60	Tokat	611	385
20	Denizli	372	354	61	Trabzon	481	372
21	Diyarbakır	761	253	62	Tunceli	327	40
22	Edirne	248	112	63	Şanlıurfa	1.107	204
23	Elazığ	545	154	64	Uşak	244	82
24	Erzincan	528	155	65	Van	577	109
25	Erzurum	968	325	66	Yozgat	556	259
26	Eskişehir	368	187	67	Zonguldak	372	181
27	Gaziantep	435	361	68	Aksaray	151	211
28	Giresun	536	211	69	Bayburt	169	33
29	Gümüşhane	323	75	70	Karaman	143	158
30	Hakkari	127	53	71	Kırıkkale	171	145
31	Hatay	358	321	72	Batman	263	105
32	Isparta	174	340	73	Şırnak	173	93
33	Mersin	509	404	74	Bartın	262	47
34	İstanbul	151	804	75	Ardahan	226	41
35	İzmir	595	743	76	Iğdır	157	37
36	Kars	381	56	77	Yalova	43	46
37	Kastamonu	1.070	157	78	Karabük	269	83
38	Kayseri	395	419	79	Kilis	136	89
39	Kırklareli	177	115	80	Osmaniye	161	120
40	Kırşehir	233	131	81	Düzce	290	100
41	Kocaeli	244	266		Toplam	34.305	18.460
*Ödenen Muhtar Maaşlarına Göre Hazırlanmıştır.
**Adrese Dayalı Nüfus Kayıt Sistemine (Adnks) Göre Tespit Edilen Köy Nüfusları Baz Alınarak 2972 Sayılı Mahalli İdareler İle Mahalle Muhtarlıkları Seçimi Hakkında Kanunun 30 Ncu Maddesinin (A) Fıkrasına Göre Hesaplanmıştır.
***  2972 Sayılı Mahalli İdareler İle Mahalle Muhtarlıkları Seçimi Hakkında Kanunun 30 Maddesinin (B) Fıkrasına Göre Hesaplanmıştır.
Kaynak: İçişleri Bakanlığı

Yukarıda yer alan 2014 yılı verilerine göre Türkiye’de toplam 52.765 adet muhtarlık bulunmaktadır. Bu sayının 34.305 adedi köy, 18.460 adedi ise mahalle muhtarlığıdır. Ancak 6360 sayılı kanunla 14 yeni büyükşehir kurulması ile birlikte büyükşehir sınırları il sınırları olarak kabul edilmiş ve bu illerde bulunan köyler mahalleye çevrildiğinden köy muhtarlıklarının sayısı düşmüş ancak mahalle muhtarlıklarının sayısı artmıştır. İstanbul ve Ankara başta olmak üzere büyükşehirlerin içerisinde bulunan bazı köylerin fiili olarak şehir içinde kalması dolayısıyla böyle bir uygulama doğru olsa dahi özellikle il sınırları geniş ve/veya yerleşim birimi dağınık olan illerdeki köylerin mahalle olarak addedilmesi bunların köy olma vasfını fiili olarak sona erdirememiştir.  

Köy olan veya mahalleye çevrilmekle birlikte hala köy vasfında bulunan yerlerde muhtarlıklarla ilgili olarak bunların gerekli olup olmadığı hususunda herhangi bir tartışma bulunmamaktadır. Çünkü böyle yerlerde muhtarlıklar bir nevi devletin en küçük mahalli birimi olarak devleti temsil etmekte ve bu doğrultuda hizmet görmektedirler. Ancak büyükşehirler başta olmak üzere il ve ilçe merkezlerinde bulunan muhtarlıklara bugün itibari ile ihtiyaç bulunmamaktadır. Bu nedenle yeni dönemde il ve ilçe merkezlerinde bulunan mahalle muhtarlıklarının kaldırılarak bunlar tarafından sunulan bazı hizmetlerin belediyelere verilmesi, kamu yönetiminde etkinliğin ve kalitenin artmasına önemli katkıda bulunacaktır.

2024 yılı başından itibaren ortalama bir muhtar maaşı yaklaşık olarak 17.002,00 TL’dir. Mahalle muhtarlıklarının sayısının 18.460 olduğu göz önüne alındığında mahalle muhtarlıkları için bütçeden ödenen rakam: 

Mahalle sayısı (A)	Ortalama Maaş (B)	Toplam Aylık Maliyet  (A)*(B) = (C)	Toplam Yıllık Maliyet (C)*12 = (D)
18.460	17.002,00 TL	313.856.920,00 TL	3.766.283.040,00 TL

Görüleceği üzere mahalle muhtarlıklarının merkezi bütçeye toplam maliyeti yıllık olarak yaklaşık 3,77 Milyar TL’dir. Bunun yanında muhtarlıkların elektrik, su, doğalgaz ve internet faturalarının birçoğu yine belediyeler tarafından ödenmektedir. Aslında köy statüsünden çıkmış olmakla beraber hala köy gözüken yerleşim yerleri de eklendiğinde bu miktar 3,77 Milyar TL’nin çok daha üzerinde gerçekleşecektir.

Ancak gerek işlevselliği gerekse de değişen koşullar ve gelişen teknolojik seviye göz önüne alındığında bugün itibari ile mahalle muhtarlıklarına ihtiyaç duyulmadığı aşikardır. Seçmen bilgi kartları gibi 4 veya 5 yılda bir sunulan hizmetler belediyeler tarafından rahatlıkla sunulabileceği gibi YSK’nın internet sitesi üzerinden de birçok kişi tarafından hali hazırda bu hizmet alınmaktadır. İkametgah işlemleri MERNİS üzerinden yürütüldüğünden bu işlemlerle ilgili de muhtarlıklara hemen hemen ihtiyaç kalmamıştır. Ancak ilk kayıt için gerekli hizmetler de belediyeler tarafından rahatlıkla sunabilir. Bunların dışındaki diğer hizmetler de gerek mahalli idarelere gerekse ilgili merkezi idarelere devredilebilir ve gerekli teknolojik yatırımlar yapılarak vatandaşlara bu hizmetler daha ucuz maliyetle ve daha kaliteli bir şekilde sunulabilir.

Yukarıda da ifade ettiğimiz gibi belediyelerin görevleri vatandaşların talepleri doğrultusunda sürekli artarken gelirleri maalesef aynı oranda arttırılamamıştır. Mahalle muhtarlıklarının kaldırılarak merkezi idareden mahalle muhtarlıkları için ödenen paranın ilgili belediyelere aktarılması durumunda hem belediyelere ek bir gelir imkanı sağlanacak hem de hizmetlerin kalitesi artacaktır. Aşağıdaki tabloda sadece mevcut bilgilere göre il bazında mahalle muhtarlıklarının kaldırılması ve bu kaynağın belediyelere aktarılması durumunda belediyelere katkısı il bazında verilmiştir.  

S. No	İller	Mahalle Muhtarı Sayısı	Belediyelere Yıllık Katkısı (TL)	S. No	İller	Mahalle Muhtarı Sayısı	Belediyelere Yıllık Katkısı (TL)
1	Adana	392	79.977.408,00	42	Konya	911	185.865.864,00
2	Adıyaman	180	36.724.320,00	43	Kütahya	302	61.615.248,00
3	Afyon	595	121.394.280,00	44	Malatya	348	71.000.352,00
4	Ağrı	78	15.913.872,00	45	Manisa	410	83.649.840,00
5	Amasya	144	29.379.456,00	46	K.Maraş	346	70.592.304,00
6	Ankara	813	165.871.512,00	47	Mardin	130	26.523.120,00
7	Antalya	490	99.971.760,00	48	Muğla	222	45.293.328,00
8	Artvin	43	8.773.032,00	49	Muş	118	24.074.832,00
9	Aydın	263	53.658.312,00	50	Nevşehir	190	38.764.560,00
10	Balıkesir	265	54.066.360,00	51	Niğde	214	43.661.136,00
11	Bilecik	61	12.445.464,00	52	Ordu	459	93.647.016,00
12	Bingöl	69	14.077.656,00	53	Rize	192	39.172.608,00
13	Bitlis	127	25.911.048,00	54	Sakarya	264	53.862.336,00
14	Bolu	62	12.649.488,00	55	Samsun	342	69.776.208,00
15	Burdur	164	33.459.936,00	56	Siirt	64	13.057.536,00
16	Bursa	425	86.710.200,00	57	Sinop	44	8.977.056,00
17	Çanakkale	96	19.586.304,00	58	Sivas	291	59.370.984,00
18	Çankırı	108	22.034.592,00	59	Tekirdağ	113	23.054.712,00
19	Çorum	189	38.560.536,00	60	Tokat	385	78.549.240,00
20	Denizli	354	72.224.496,00	61	Trabzon	372	75.896.928,00
21	Diyarbakır	253	51.618.072,00	62	Tunceli	40	8.160.960,00
22	Edirne	112	22.850.688,00	63	Şanlıurfa	204	41.620.896,00
23	Elazığ	154	31.419.696,00	64	Uşak	82	16.729.968,00
24	Erzincan	155	31.623.720,00	65	Van	109	22.238.616,00
25	Erzurum	325	66.307.800,00	66	Yozgat	259	52.842.216,00
26	Eskişehir	187	38.152.488,00	67	Zonguldak	181	36.928.344,00
27	Gaziantep	361	73.652.664,00	68	Aksaray	211	43.049.064,00
28	Giresun	211	43.049.064,00	69	Bayburt	33	6.732.792,00
29	Gümüşhane	75	15.301.800,00	70	Karaman	158	32.235.792,00
30	Hakkari	53	10.813.272,00	71	Kırıkkale	145	29.583.480,00
31	Hatay	321	65.491.704,00	72	Batman	105	21.422.520,00
32	Isparta	340	69.368.160,00	73	Şırnak	93	18.974.232,00
33	Mersin	404	82.425.696,00	74	Bartın	47	9.589.128,00
34	İstanbul	804	164.035.296,00	75	Ardahan	41	8.364.984,00
35	İzmir	743	151.589.832,00	76	Iğdır	37	7.548.888,00
36	Kars	56	11.425.344,00	77	Yalova	46	9.385.104,00
37	Kastamonu	157	32.031.768,00	78	Karabük	83	16.933.992,00
38	Kayseri	419	85.486.056,00	79	Kilis	89	18.158.136,00
39	Kırklareli	115	23.462.760,00	80	Osmaniye	120	24.482.880,00
40	Kırşehir	131	26.727.144,00	81	Düzce	100	20.402.400,00
41	Kocaeli	266	54.270.384,00		Toplam	18.460	3.766.283.040,00

 

Görüleceği üzere, özellikle nüfusu ve bütçesi nispeten küçük ancak mahalle sayısı fazla olan Tokat, Burdur gibi il ve ilçeler başta olmak üzere belediyelere aktarılacak olan bu kaynak belediyeleri kaynak açısından oldukça rahatlatacaktır. Bunun yanında muhtar seçilen kişilerin ekseriyetle emekli kişiler olması ve mahalle muhtarlıkları tarafından sunulan hizmetlerin bir kısmının belediyelerce sunulacak olması nedeniyle genç istihdamın önünü açacak ve sosyal gelişmeye de katkıda bulunacaktır.

SONUÇ:

Sonuç olarak bugün itibari ile mahalle muhtarlıkları işlevini tamamlamış bulunmaktadır. Mahalle muhtarlıkları tarafından verilmesi öngörülen hizmetlerin hemen hemen tamamı ya belediyeler tarafından veya merkezi idare tarafından sunulduğundan bugün itibari ile bu muhtarlıklar seçimden seçime seçmen bilgi kartlarının dağıtımı ve ikametgahında bulunamayanlar için son posta teslim yeri olma ve fakirlik ilmühaberi verme dışında herhangi bir işlev görmemektedir. 2014 seçimlerine göre Türkiye’de toplam 52.765 muhtarlık bulunmakta ve bunların 18.460 adedi mahalle muhtarı olarak görev yapmaktadır. Merkezi idare bütçesinde yıllık yaklaşık 3,77 Milyar TL mahalle muhtarlıklarının maaş gideri olarak ödenmektedir. Ayrıca, muhtarlıkların binası başta olmak üzere, ısınma, telefon, su doğalgaz ve internet gibi birçok gideri de hali hazırda birçok belediye tarafından karşılanmaktadır. Ancak işlevsellik göz önüne alındığında bu harcamanın verimli bir harcama olduğu iddia edilemez.

Kamu harcamalarında etkinliğin arttırılması ve kaynakların daha verimli kullanılması açısından önemi her geçen gün artan belediyelerin güçlendirilmesi her geçen gün daha da önem kazanmaktadır. Bu nedenle, mahalle muhtarlıklarının kaldırılarak buraya aktarılan paraların muhtarlık sayısına göre il ve ilçe belediyelerine aktarılması durumunda hem belediyelerin kaynak açısından bir nebze rahatlamasına katkıda bulunulacak hem de hizmetlerin daha az maliyetle ve daha verimli bir şekilde vatandaşlara sunulma imkânı sağlanacaktır. Bunun yanında genç istihdamın arttırılması açısından da bu kaynakların belediyelere aktarılması yerel yönetimlerin elini güçlendirecektir.

Dünya ekonomisi 2008 yılından itibaren global ekonomik krizle boğuşmaktadır. Bunun yanında Arap baharı ile başlayan ve hemen yanı başımızda cereyan eden karışıklıkların kısa vadede durulması beklenmemektedir. Günümüzün gerek siyasi gerekse de ekonomik durumu göz önüne alındığında mevcut kaynakların daha etki daha verimli kullanılmasının önemi her geçen gün artmaktadır. Yukarıda da ifade edildiği üzere kaldırılması gerektiğini düşündüğümüz muhtarlık sayısı 2014 seçim verilerine göre 18.460’tır. Ancak, 6360 sayılı kanun ile büyükşehirlerde bulunan köyler mahalleye çevrildiğinden bu sayı şu an için 30.000’e çıkmış bulunmaktadır. Büyükşehirler başta olmak üzere tüm il ve ilçelerdeki köy statüsünü kaybetmiş ve ilgili idarenin mahallesi haline gelmiş olan bütün muhtarlıkların Valilik ve Kaymakamlıklar tarafında tespit edilerek gerekli çalışma yapıldığında yerel yönetimlere yaklaşık 4 milyar TL bir kaynağın aktarılması mümkün olacak ve kamu kaynaklarının verimli kullanılmasının önü açılacaktır.

2011 yılında faaliyete geçen Ankara-Konya hızlı tren hattının yaklaşık maliyeti 1 milyar TL’dir (2024 itibariyle bu paranın 20 milyar olduğu kabul edilse bile). Muhtarlıklara ödenen bu kaynağın belediye gibi mahalli idareler yerine merkezi idare tarafından kullanılması durumunda hemen her seçim döneminde yaklaşık Ankara-Konya hattı kadar bir mesafede hızlı tren yapımının mümkün bulunmaktadır. Sözün özü kaynaklarımız kıt ama ihtiyaçlarımız çok. Bu nedenle mevcut kaynakları olabildiğince verimli değerlendirmemiz için en küçük idari birim olan muhtarlıklarda konsolidasyon yapılması ülkemizin uzun vadeli çıkarları için bizce gereklidir. Sizce öyle değil mi?

Saygılarımla...
Ömer DEMİRDAŞ

omerdgu@gmail.com

Bu yazı 13.05.2018 tarihinde www.fikiranaliz.com sitesinde yayınlanmış olup, söz konusu sitenin yer sağlayıcısında yaşanan sorunlar nedeniyle kapanması üzerine yeniden bu sitede yayınlanmıştır. Maliyet rakamları 2024 yılı itibariyle güncellenmiştir.